Fragmentatie, wantrouwen en polarisatie vieren hoogtij in de hedendaagse politiek. Aanleiding voor de gemeenteraad van Vijfheerenlanden om een andere weg in te slaan. Daar werd met het initiatief ‘Fier op Reis’ juist ingezet op gezamenlijke reflectie, collectieve koersbepaling en een hernieuwde relatie met de samenleving. “Het is geen papieren tijger, maar een levend kompas.”
Na de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 besloot de gemeenteraad van Vijfheerenlanden tot een ingrijpende koerswijziging, vertellen griffier Krista Goossens en Dico Baars, fractievoorzitter van en gemeenteraadslid voor de Christenunie en plaatsvervangend voorzitter van de gemeenteraad van Vijfheerenlanden. “We wilden meer zijn dan de optelsom van individuele raadsleden of fracties”, aldus Baars, “en willen met name ook als collectief betekenisvol zijn. Vanuit die behoefte is Fier op Reis ontstaan.”
Raad aan het stuur
Fier op Reis bestaat uit drie pijlers: de Raad aan het stuur, de Raad en de samenleving en de Raad van waarden. De eerste pijler markeert een fundamentele herpositionering van de raad als richtinggevend orgaan. Dico Baars: “We zijn begonnen met het besef dat we niet bij elk onderwerp aan het stuur kunnen zitten. Wanneer je als raad echt kaderstellend wilt zijn, móet je alleen op de juiste momenten actief het voortouw nemen.”
Om die te kunnen bepalen ontwikkelde de raad onder meer een zogeheten raadsrouteplanner: een instrument waarin de raad zelf aangeeft bij welke thema’s en op welke momenten zij nadrukkelijker betrokken wil zijn. Baars: “We tekenen vooraf in op processen. En dus niet alleen aan het einde, als het college al een uitgewerkt plan heeft. Daardoor ontstaat ruimte voor opinievorming, kennisdeling en het stellen van inhoudelijke prioriteiten.”
Samen de koers bepalen
Een goede balans tussen sturen en volgen is in dat kader van cruciaal belang. Volgens Goossens is het verleidelijk om als raad vooral reactief te opereren. “Aan het einde van het beleidsproces is alles vaak helder en uitgetekend. Dan voelt het best comfortabeler om een besluit te nemen. Maar dan ben je wel te laat om écht invloed uit te oefenen.”
Baars is het daarmee eens: “Als je pas reageert op een uitgewerkt collegevoorstel, is je enige instrument een amendement of motie. Door eerder in het proces in te tekenen, kun je samen koers bepalen.”
Een van de sleutels tot succes is het werken in kleine, thematische procesgroepjes. “We noemen dat ‘kleine slimme groepjes’”, vertelt Baars. “Daarin zitten raadsleden, ambtenaren, de verantwoordelijk wethouder en een griffier. Samen denken ze na over de route die een dossier moet afleggen. Bijvoorbeeld: als we over een jaar besluiten willen nemen over energietransitie, wat hebben we dan nú nodig?”
Wederzijds respect
Het vergt politieke discipline. Goossens: “In zo’n groepje gaat het niet over het politieke oordeel, maar puur over het proces. Dat is even wennen, maar het helpt enorm om later tot weloverwogen politieke keuzes te komen.”
“Als raad zijn we formeel het hoogste orgaan”, aldus Baars, “maar de uitvoering ligt bij het college en de ambtelijke organisatie. Dan moet je dus goed samenwerken, zonder elkaars rollen te verwarren.”
Goossens wijst in dat kader ook op het belang van onderlinge ontmoetingen: “Recent organiseerden we bijvoorbeeld een avond waar raadsleden, wethouders en ambtenaren met elkaar het gesprek aangingen over samenwerking. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet.”
De samenwerking van de raad met het college en de ambtelijke organisatie is er door verbeterd. “Het wederzijdse respect is gegroeid”, vindt Goossens. “De organisatie ziet nu dat de raad niet slechts een lastige horde aan het einde is, maar een partner in het proces. Dat helpt ook de kwaliteit van besluitvorming vooruit.”
Niet over maar met inwoners besluiten
De tweede pijler van Fier op Reis betreft de relatie met de samenleving. “We willen niet over inwoners beslissen, maar mét hen”, stelt Baars. “De raad nodigt inwoners daarom actief uit om vroegtijdig hun mening te geven, zodat standpunten nog meegewogen kunnen worden.”
Daartoe verplaatste de gemeenteraad onder meer het inspreekmoment in de besluitvorming naar voren, met het zogeheten VHL-plein. “Dat is een beeldvormende bijeenkomst, los van de commissievergadering. Inwoners krijgen daar écht de kans om hun visie te delen, voordat fracties hun standpunt bepalen.”
De raad houdt deze bijeenkomsten bewust zoveel mogelijk op locaties die relevant zijn voor het onderwerp. “Besluiten we bijvoorbeeld over zoekgebieden voor windenergie langs de A2? Dan houden we de bijeenkomst niet in het gemeentehuis, maar in het dorpshuis van Zijderveld. Zo verlagen we de drempel voor participatie”, stelt Goossens.
De praktijk wijst uit dat deze aanpak werkt. “Het gebeurt steeds vaker dat raadsleden hun positie aanpassen naar aanleiding van wat inwoners inbrengen”, aldus Baars. “En belangrijker nog: het vergroot het vertrouwen in de lokale politiek.”
Beter reuring vooraf dan bezwaren achteraf
Niet in de laatste plaats omdat in het publieke debat alle ruimte wordt geboden aan emoties. “We merken dat, als inwoners zich gehoord voelen, ook hun boosheid vaak afneemt”, aldus Goossens. Baars: “Het is beter om reuring vooraf op te zoeken dan achteraf geconfronteerd te worden met bezwaarprocedures. Als iemand met een legitiem belang te laat wordt gehoord, baal ik daarvan, want als raadslid ben je er voor iedereen.”
Met het VHL-plein en de raadsrouteplanner is er een duidelijke infrastructuur ontstaan voor maatschappelijke betrokkenheid. Dat gaat verder dan louter het instrumentarium, benadrukt Baars. “We hebben een diepgevoelde ambitie om de lokale democratie te versterken. Niet omdat het moet van Den Haag, maar omdat we erin geloven.”
Goossens vult aan: “Vertrouwen win je niet met woorden, maar met daden. We laten zien dat we luisteren en serieus omgaan met wat mensen zeggen – zelfs als raadsleden uiteindelijk een andere keuze maken.”
Cultuur en omgangsvormen
De raad van waarden is de derde pijler van Fier op Reis en gaat over cultuur en omgangsvormen. “Waarden zijn het kompas van onze samenwerking”, vindt Baars. “We hebben gekozen voor begrippen als respect, collegialiteit, integriteit en humor. Die dragen we actief uit.”
Wat dit concreet betekent? “Dat je elkaar mag aanspreken. Dat je op de bal speelt, niet op de man. Dat je spanningen niet onder het tapijt schuift maar benoemt. En ja, ook dat we met zelfrelativering naar elkaar blijven kijken. Uiteindelijk moeten we allemaal weer in hetzelfde dorp boodschappen doen.”
De raad reflecteert actief op het eigen functioneren. “Tijdens reguliere overleggen en trainingen halen we Fier op Reis er steeds weer bij”, zegt Goossens. “Het is geen papieren tijger, maar een levend kompas.”
De waarden die de raad formuleerde zijn niet vrijblijvend. “Als het spannend wordt, leggen we juist de waarden op tafel”, aldus Baars. “Niet om elkaar af te straffen, maar om in gesprek te blijven.” Goossens benadrukt dat deze waarden onderhoud vergen. “Je moet ze telkens herijken. Wat betekent respect voor jou en wat betekent het voor mij?”
Bestendig en overdraagbaar
Met het oog op de verkiezingen van 2026 is het de vraag of de continuïteit van Fier op reis gegarandeerd is. Volgens Goossens is dat inderdaad het geval: “We willen dat de volgende raad kan voortbouwen op wat er staat, zonder het als keurslijf te ervaren. Daarom maken we het overdraagbaar: in documenten, in werkafspraken, maar ook door het gesprek erover aan te gaan met nieuwe raadsleden.”
De burgemeester, als voorzitter van de raad, speelt hierin een belangrijke rol. “Hij staat expliciet achter dit traject en is een cultuurdrager”, aldus Baars. “Dat helpt bij de borging.”
Hoewel Fier op Reis voortkomt uit de specifieke context van Vijfheerenlanden als herindelingsgemeente met zestien kernen, zijn de principes breder toepasbaar. “Iedere raad kan zichzelf de vraag stellen: wie willen wij zijn en hoe willen wij samenwerken?”, aldus Baars.
De sleutel, zo stelt Goossens, is dat het traject gedragen wordt door de hele raad en dat het praktisch wordt gemaakt. “Geen vaag visiedocument in een la, maar een werkdocument dat richting geeft en verbonden is met de praktijk van alledag.” Baars vult aan: “Maak het praktisch. Maak het zichtbaar. En maak het vooral samen.”
